2- Kanunlaştırma ve Kanunlar:
Bu devrin en mümeyyiz vasfı kanunlaştırma hareketidir diyebiliriz. İlk İslâm medenî kanunu Mecelle'nin bu devre ismini nakşetmiş olması da bu hususun bir işareti mahiyetindedir.
Daha önceki devirlerde Fıkıh ve Fetvâ kitapları yanında Sultan emir ve kanunnâmelerinin yer ve rolüne işaret etmiştik. Fakat bunlar, bugün anlaşılan mânada birer kanun olmaktan uzak bulunuyordu. Mecelle bahsinde zikredeceğimiz sebepler, hukukun çeşitli kaynaklarından istifâde ederek yeni kanunlar vaz'ını zarûrî kılıyordu. Bu zarûret karşısında harekete geçen İslâm Devletleri bir çok kanunlar vazettiler. Aşağıda iki başlık altında (Türkiye'de ve diğer İslâm Ülkelerinde) bu hareketin mahsüllerini arzedeceğiz.

a) Türkiye'de:
Anayasa:
Gülhane Hattı ve Islâhat Fermanı ile temelleri atılmış olan anayasa hareketi yeni Osmanlı ve Jön Türkler'in gayretleriyle gelişmiş nihayet Fransa ve Belçika Esas Teşkilât Kanunları'ndan mülhem olarak bir komisyonca hazırlanan Kanun-i Esâsî, 23 Aralık 1876 (7 Zilhicce 1293) tarihinde ilân olunmuştur. Devletin dînî bünyesini teyîd eden (mad. 7, 11, 27, 64, 87), Padişaha geniş selâhiyetler bahşeden bu anayasa 12 fasıl, 119 maddedir. Bilâhare ta'dîllere uğramış ve Saltanatın ilgâsından sonra da istîmalden sâkıt olmuş, yerini 1921 ve 1924 tarihli Teşkilât-ı Esâsiyye Kanunlarına terketmiştir.(13)

Cezâ:
Daha önce Fâtih, Kanûnî ve Dördüncü Mehmed devirleri cezâ kanunnâmelerini zikretmiştik. Bu devrede Sultan Abdülmecid zamanında üç cezâ kanunu çıkarıldı. Bunların ikisi (1256/1840, 1267/1851 tarihli olanlar) umûmiyetle İslâmî ve yerli köke bağlı kanunlardır. 1274/1857 tarihli son kanun ise 1810 tarihli Fransız cezâ kanunundan nakil ve terceme edilmiş, bazı ta'diller ile kabul olunmuştur. Kabulünden sonra da çeşitli tarihlerde ta'dillere uğrayan bu kanun, İtalya ceza kanunundan istifade edilerek meydana getirilen ve 1 Temmuz 1926 tarihinde yürürlüğe giren Türk Cezâ Kanunu ile lağvedilmiştir.(14)

Usûl:
Şer'î mahkemelerde ceza ve hukuk dâvalarına bakan kadıların elinde müstakil usûl kanunları bulunmamakla beraber fıkıh kitaplarının ilgili bölümleri ile ayrıca yazılmış kazâ ve muhâkeme usûlüne ait eserlerden istifade ediliyordu (Kitâbu-Edebi'l-Qâdî, Muînu'l-hukkâm vb.). Abdülmecid devrinde kadılar ve mahkemeler ile alâkalı iki nizamnâme çıkarıldı.(15)
Tuna vilâyeti nizamnâmesinin mahkemelere ait maddeleri de ilk usûl nizamnâmeleri arasında yer alır. (Mir'ât-ı Adâlet, s. 183 vd.) İleride bahsedeceğimiz Mecelle de usûle ait bölümler ihtiva etmektedir.
Abdulaziz devrinde 1278/1861 tarihinde Fransız kanunlarından alınarak kabul edilen Usûl-i Muhâkeme-i Ticâret, yine Fransızlardan alınan 1297/1880 tarihli Usûl-i Muhâkeme-i Hukukıyye kanununun kabulüne kadar aynı zamanda bidâyet, istinâf ve temyîz mahkemelerinde de kullanılmıştır. Hukuk usûlü kanunu ise 1911 tarihli zeyli ile beraber 1340/1924 tarihine kadar yürürlükte kalmış, mezkür tarihte şer'iye mahkemeleriyle beraber ilgâ edilmiştir.
Nizamnâmeler istisnâ edilirse ilk ceza usul kanunu 1296/1879 tarihli Usûl-i Muhâkeme-i Cezâiyye Kanunu olup 1808 tarihli Fransız usul kanununun ta'dil edilmiş bir tercemesidir. Bu kanun da çeşitli ta'dîllerden sonra 20 Nisan 1929 tarihli Ceza Muhâkemeleri Usûlü Kanunu ile yürürlükten kaldırılmıştır. Son kanunun kökü ve kaynağı Alman Ceza Usûl Kanunudur. 1927 tarihli Hukuk Usûlü Muhâkemeleri Kanunu da Fransız, İsviçre ve Alman menşeli kanunlardan istifade edilerek hazırlanmıştır.

Ticaret:
1850 tarihli ticaret kanunu Fransa Ticaret Kanunu'nun tercemesidir. 1864 tarihli Kanunnâme-i Ticaret-i Bahriyye ise Fransa kanunu esas olmak üzere diğer denizci milletlerin kanunlarından da istifâde edilmek suretiyle hazırlanmıştır.

Arâzî:
1831-1839 arasında timar sistemi kaldırılmış fakat toprak hukukunu tanzim eden bir kanun çıkarılmamış idi. 1274/1858 tarihinde çıkarılan Arâzî Kanunnâmesi bu boşluğu doldurmuştur. Mezkür kanunnâme bir mukaddime, üç bab ve bir hatimede 132 madde olup, yerli, İslâmî köke dayanmaktadır.(16)

Medenî Hukuk:
Mecelle:
İslâm dünyasının ilk medenî kanunu Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye 1869-1876 yılları arasında peyderpey hazırlanarak kabul edilmiştir. Bu kanun tamamen hanefî fıkhına müstenid olup şahsın hukuku, borçlar, aynî haklar ve usûle ait kısımları muhtevîdir. Mecelle'yi ehemmiyetine binâen ayrı bir bahiste tetkik edeceğiz.

Aile Hukuku:
Mecelle aile kanununa yer vermediği için duyulan ihtiyaç 1917 tarihinde bir kararnâme ile karşılanmıştır: "Hukuk-ı Âile Kararnâmesi". Hanefî mezhebi yanında diğer fıkıh mezheblerinin de hüküm ve ictihadlarından istifade edilerek hazırlanan bu yerli ve İslâmî kanun 157 maddedir. Müslümanlar yanında musevî ve hristiyanların da âile hukukunu tanzîm etmektedir. Hem diğer mezheblere yer vermesi, hem de ihtivâ ettiği yeni hükümler bakımından ileri bir adım teşkil eden mezkür kanun 1919 tarihinde yürürlükten kaldırılmıştır.(17)